Le banquet céleste (het hemelse banket) van Olivier Messiaen (1908-1992).
In 1928 schreef de Franse componist Olivier Messiaen op 20-jarige leeftijd Le banquet céleste. Het staat te boek als één van zijn eerste orgelcomposities. Het is een mooi voorbeeld van wat hij later in zijn leven allemaal heeft gecomponeerd. In dit artikel staat eerst Messiaen als gelovige componist centraal, komt daarna de theologie die er zit achter het orgelwerk Le banquet céleste aan de orde en sluit ik af over de muziek van het stuk.
Messiaen als boodschapper.
Van 1931 tot aan zijn overlijden was hij (61 jaar lang!) organist in de Sainte-Trinité te Parijs. Messiaen was een diep gelovig mens. Als hij in 1975 in Amsterdam de Erasmusprijs krijgt uitgereikt, zegt hij: “Wat ik geloof? Dat is snel gezegd en daar is ook alles in één klap mee gezegd: Ik geloof in God.”
Olivier Messiaen had geen gelovige ouders, zo zegt hij, maar is gelovig geboren. Hij kwam al heel vroeg onder de indruk van de natuur en van de wereld van de poëzie en het theater. Het geheimzinnige en het bovennatuurlijke dat hij in de poëzie en in het theater vond, leidde hem tot de christelijke geloofsmysteries. Die geloofsmysteries wilde hij in muziek omzetten. Hij zegt daar over: “Ik ben in de eerste plaats een katholiek musicus. Al mijn werken, zowel de godsdienstige als de andere, zijn geloofsdaden en verheerlijken het mysterie van Christus.”
Messiaen is dus een boodschapper, een verkondiger in zijn muziek zoals bijvoorbeeld ook Johann Seb. Bach dat is. Maar er zijn grote verschillen tussen hen beiden:
- Waar Bach verwijst naar de goddelijke volmaaktheid die naar de opvatting van zijn dagen alleen nog maar in de goddelijke harmonie van de muziek te vinden is, wijst Messiaen op het hier en nu waar God te ervaren is.
- Waar Bach componeert om God te eren, wil Messiaen met zijn klanken de hoorder verblinden en hen richten op het goddelijke mysterie.
- Waar Bach voluit kerkmusicus was en zijn werk ten dienste stond van de liturgie, componeerde Messiaen zijn werken vooral voor in de concertzaal. Hij wendt zich tot het brede concertpubliek om ook bij hen gevoel voor het mysterie over te brengen. Daarbij ziet hij naar goed Katholiek gebruik de betekenis van de Eucharistie als de bron en het hoogtepunt van het hele christelijke leven. “Op deze manier ontstaat contact, betrekking tot een andere werkelijkheid, zo’n sterke betrekking dat ons geheimste, diepste, persoonlijkste ik veranderen en we met een waarheid samensmelten die hoger is dan al ons verstand”.
Het hemelse feestmaal.
Aan al zijn composities heeft Messiaen een citaat meegegeven. Bij le banquet céleste – het hemelse feestmaal – staat als citaat het vers uit Johannes 6:56 vermeld – wie mijn vlees eet en mijn bloed drinkt, blijft in Mij en Ik in hem. Om het stuk goed te begrijpen, ga ik hier eerst op die woorden in.
Het zijn diepzinnige woorden met een hoog mystiek gehalte. Het duidt op het mysterie van de versmelting tussen Christus en de gelovige. In de verhalen die Johannes over Jezus vertelt, wil Johannes duidelijk maken dat in het optreden van Jezus, God aan ons verschijnt. Waar ooit in de woestijn manna uit de hemel valt zodat het volk te eten heeft, is in het Johannesevangelie Jezus het brood dat uit de hemel neerdaalt. Jezus geeft zichzelf te eten en te drinken. Zoals het manna in de woestijn het volk voedde, zo voedt Jezus ons met hem, versmelt Hij met ons. Natuurlijk heeft Messiaen hierbij gedacht aan het mysterie van de Eucharistie en Johannes zelf waarschijnlijk ook, gezien alleen al het feit dat Johannes het hele verhaal over de instelling van het Avondmaal verder achterwege laat.
Wat is dat nou precies wat in de kerk gevierd wordt met de Eucharistie of (in Protestantse kring) de Maaltijd van de Heer? En wat is dat in Christus-zijn nu eigenlijk? Het is een mysterie, waar hooguit klanken voor zijn, zoals die van Olivier Messiaen. In elk geval is het een intense manier van verbondenheid. Om die verbondenheid met Christus te gedenken vieren de kerken het delen van brood en wijn in Eucharistie, Avondmaal en Maaltijd van de Heer. Met God zijn wij verbonden. Er versmelt iets als je brood en wijn ontvangt. Iets van God versmelt zich met iets van jou en iets van jou versmelt zich met hem. Hij die zoon van God genoemd wordt, wijst ons er op dat ook wij kinderen van God zijn.
Messiaen zelf legt dat in een interview als volgt uit: “Menselijke liefde is een soort van gemeenschap. De hoogste vorm van deze gemeenschap als menselijke liefde is het moederschap. De verbinding tussen moeder en kind is het hoogtepunt van gemeenschap tussen mensen. Toch is er nog iets hogers: namelijk de gemeenschap van de Katholiek die in de Kerk de hostie ontvangt. Als je de hostie ontvangt, ontvang je Christus, is Christus in ons en wij zijn in hem. Hij komt over ons, we worden door hem verteerd en de gemeenschap met hem is volkomen. Slechts iets daarvan is te zien in wat er tussen moeder en kind gebeurt.”
De hemelse muziek.
Messiaens muziek is geheel eigen. Hij schept zeven eigen toonladders, met vaak chromatische (halve toons) afstanden. Hij ontwikkelt bijzondere ritmes die hij verlengt of verkort. Hij gebruikt Indische ritmen, maakt vanaf 1941 gebruik van vogelgeluiden die hij in notenschrift noteert om ze te gebruiken voor zijn composities en zoekt telkens naar manieren om in zijn muziek met klankkleuren te werken. Zo schept Messiaen een heel eigen klankwereld en is hij één van de grootste componisten van de twintigste eeuw geworden, een componist vooral die verkondigen wil.
Le Banquet céleste is één van zijn vroegste orgelwerken. Het is gecomponeerd met behulp van de door hem ontworpen octotonische toonladder met telkens een hele en dan weer een halve toonsafstand: c—d es—f fis—gis a—b. Ik heb niet kunnen vinden of het zo is, maar ik heb toch stellig de indruk dat het door hem zal zijn gespeeld tijdens het uitdelen van brood en wijn. De muziek is helder, mystiek en hemels. Het bestaat uit uiterst langzaam verschuivende akkoorden in die tweede octotonische toonladder met die hele en die halve toonsafstanden. Vanaf een hoog register op het pedaal klinken na enige tijd staccatotonen, die maar kort geraakt worden. Als bloeddruppels vallen ze neer. “Wie mijn vlees eet en mijn bloed drinkt….”. Zo is Le banquet céleste een uiterst mystiek stuk waarbij je eigenlijk het Avondmaal zou moeten vieren. In elk geval is het Messiaen die ons hiermee oproept om naar voren te komen en aan te schuiven aan het mysterie van het hemelse banket.
Aart C. Veldhuizen, Sneek.
Bronnen:
- Farbklang und Geblendetsein in der Begegnung mit dem eucharistische Herren – die Gebetssätze des Livre du Saint Sacrement von Olivier Messiaen als Betrag zu einer Erneuerung und Vertiefung der eucharistischen Gebetspraxis – Dorothee Brunner, Freiburg 2009.
- Waar Woord & Toon elkander wijden … – 30 Meesterwerken der Geloofsmuziek, C. A. Wouters en W. Bleij, uitgeverij Lannoo 1981.
- www.janhage.nl
- Artikelen van Harry Mayer in tijdschrift het Orgel vanaf 1966.